Antik toplumların tarım sosyolojisi

Özgür Balkılıç – Gamze Karaca*

Fol Kitap, Weber’in ‘Antik Toplumların Tarım Sosyolojisi’ni çevirmemizi önerdiğinde yüz yılın hastalığı olan tasanın fakat birebir vakitte kesif bir heyecanın bizi sardığını itiraf etmemiz lazım. Heyecanlanmamak mümkün müydü? Geçtiğimiz yaklaşık iki yüzyılın devlet teorisinden, toplumsal sınıflara kadar önde gelen birçok tartışmasında alan açmış, yol göstermiş bir müelliften, Max Weber’den bahsediyoruz. Dahası lisanımıza daha evvel hiç kazandırılmamış bir eserinden… Telaş de bir o kadar doğaldı, çünkü bu teklifin yapıldığı andan itibaren şuurumuz altıyla üstüyle bizi, şu tek cümlelik, kolay lakin ezici soruyla karşı karşıya bıraktı kaçınılmaz olarak: Yapabilecek miydik? Haydi biraz daha “sofistike” hale getirelim soruyu: Bu sıkıntı vazifenin altından hakkıyla kalkabilecek miydik? Kaygımızın kitabı birinci incelememizle bir nebze olsun yatıştığını ve hatta heyecanın bu duyguya galebe çaldığını belirtmeliyiz. Çünkü Weber’i ve bu kitaptaki düşünsel tartısını lisanımıza kazandırmak her ne kadar hala korkutucu olsa da kadim uygarlıklara Weber gözüyle bakmanın ne kadar heyecan verici olabileceğini keşfetmiştik. Hakikaten de sonradan fark ettiğimiz üzere, böylesi bir yapıtın Türkiye’deki okuyucuyla buluşmasına aracılık ediyor olmanın keyfi olumsuz hislerin ve çevirinin zorluğunun verdiği buhranın üstesinden gelebilmemizi sağladı.

SOSYOLOJİNİN OBJESİ VE YÖNTEMİ

Kitabın taşıdığı kıymeti kavramada göz önünde bulundurulması gereken konulardan biri, kuşkusuz sosyolojinin kendi objesine ve tekniğine sahip bir bilim statüsü kazanması sürecinde kurucu figürlerden biri olarak kabul edilen Weber’in sosyolojik fikre katkısıdır. Kabaca 20. yüzyılın başlarına denk geldiğini söyleyebileceğimiz bu süreçte alana hakim olan iki temel yaklaşım kelam konusuydu: Bunlardan birincisi, her ne kadar objeleri itibariyle ayrılsalar da toplumsal bilimlerin tabiat bilimleriyle metodolojik bir ahenk içinde olması gerektiğini savunan ve toplumsal olguları sebep oldukları tesirler aracılığıyla dışsal bir incelemeye tabi tutan ‘pozitivist’ yaklaşımdı. Başkası, en besbelli sözünü Alman tarihselciliğinde bulan ve tabiat bilimleri ile toplumsal bilimlerin objeleri gereği birbiriyle uyuşmaz bir epistemik ayrılık etrafında örüldüğüne dikkat çeken, ekoldü.

Weber’in yorumlayıcı sosyolojisi, temelinde ‘sosyal’ olanın bilinebilirliğini sorunsallaştıran ve bu manada günümüzde bile tam manasıyla çözülebildiğini tez edemeyeceğimiz ihtilafta üçüncü bir yolun imkanına işaret etmesi bakımından heyecan vericidir. Weber’in sosyolojinin objesi ve usulüne dair geliştirdiği bu yaklaşımı direkt bahis ettiği metodolojik yazıları ve bunları uygulamaya koyduğu ‘Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu’ her ne kadar elimizdeki kitabın yazım tarihinden sonraki periyoda denk gelse de hayli kısa bir özetini sunmaya çalıştığımız temel prensipler, ‘Antik Toplumların Tarım Sosyolojisi’nde de kendini hissettirmektedir. Örneğin Weber, farklı uygarlıkları ve tarihî süreçleri ele alırken içerikleri sabitlenmiş kavramları direkt kabullenmez ya da formel ayrımlara riayet etmez. Bir kavramı kullanırken evvel onun halihazırda neyi işaret etmek için kullanıldığını belirler, akabinde bu kavram yapısal ve ekonomik faktörler baz alınarak farklı formda içeriklendirildiğinde kavramın nasıl farklı bir fonksiyon ve açıklayıcılık kazandığını tartışır.

KURAMSAL VE METODOLOJİK KÖKENLERİ HATIRLAMAK

Sözgelimi kapitalizmin Antikçağın tümünde, bilhassa de ‘altın çağları’ olarak nitelendirdiğimiz devirlerinde karar sürmüş olduğuna dair tezi, bu türlü bir yaklaşımın eseridir. Bu savın nasıl bir doğruluk kıymeti taşıdığı elbette burada tartışmaya açamayacağımız kadar yüklü bir mevzudur; lakin bu ve gibisi muhakemelerin sıklıkla karşımıza çıktığı kelam konusu kitabın, yanıtlar vermede olduğu kadar soruları gündeme getirmekte de maharetli olduğu kanaatindeyiz. Buradan hareketle özellikle toplumsal bilim formasyonuna sahip okuyucunun, sunulan ağır içerikten bir ölçüde sıyrılıp Weber’in neyi nasıl yaptığına dikkat ettiği takdirde, gitgide mekanikleşen araştırma pratiklerinin ötesinde alanın kuramsal ve metodolojik kökenlerini hatırlayıp bunların tarihî bir tahlilde nasıl işe koşulabileceğini, tanıklık edeceğini ve bu seyahatten çıkarken entelektüel ufkunun hatırı sayılır formda genişleyeceğini düşünüyoruz.

İKTİSADİ-TOPLUMSAL YAPILARIN GELİŞİMİ

Ama Weber’in kendi çalışmaları ve ‘Antik Toplumların Tarım Sosyolojisi’yle yaptığı müdahale, toplumsal bilimlerin o güne kadar doğal bilimlerine has olduğu düşünülen tarihi ve toplumsal olguları nedensel sistemlerle yorumlama ve açıklamaya muktedir olduğunu göstermesinden ibaret de değildi. Weber, çalışmalarıyla birebir vakitte toplumsal bilimlerde, bizatihi tarih ve sosyoloji disiplinleri ortasındaki ayrışmaya da müdahale etmişti. Çünkü bilhassa 18. ve 19. yüzyılla birlikte tarihin, ulusların kendi özgül gelişimlerini açıklamaya indirgeyen, yalnızca anlatıya dayalı bir disiplin haline getirilmesine rağmen, üniversal soyutlamaların farklı coğrafyalar ve periyotlardaki gelişmeleri açıklamak için kullanılabileceğini ve hatta bunun elzem olduğunu bize birinci gösteren yapıtlardan birisiydi ‘Antik Toplumların Tarım Sosyolojisi.’ Bu manada da özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında kuramsal ve ampirik çalışmalarla daha sağlam bir tabana oturan, salt anlatı temelli tarihî çalışmalarını reddeden, problem-merkezli, karşılaştırmalara ve böylelikle kozmik tarihi süreçler içerisindeki farklılıkları bulmaya çalışan tarihî sosyoloji disiplinine giden yolu döşeyen figürlerden birisi olarak da rahatlıkla görülebilir. Hülasa, kitabı eline alan okuyucu kolaylıkla fark edecektir, Weber’in bu yapıtta asıl kaygısı uygarlıkların ortaya çıkışını ve çözülüşünü o güne kadar birden fazla tarihçinin yaptığı üzere devlet yöneticilerinin kararlarıyla değil, iktisadi-toplumsal yapıların gelişimi, sınırlılıkları ve dönüşümleriyle açıklamaktır.

Ne var ki kitabın ağır içeriğinin yer yer zorlayıcı bir nitelik taşıdığını söylemek gerekir. Bilhassa de akademik araştırma ve yazının, hudutları daha mütevazi bir halde çizilen özelleşmiş sorulara yönelmesinin bir norm haline geldiği günümüzde, farklı uygarlıkların siyasi, ekonomik ve kültürel yapılarını ve bu yapıların geçirdiği dönüşümleri üç bin yıllık bir tarihi süreç içinde tahlil etme gayreti, sırf alana kısmi bir aşinalığa sahip okuyucunun değil, toplumsal bilimcinin de tahayyüllerini zorlayacak kadar hayranlık uyandırıcıdır. Bu zorluğu çeviri sürecinde de ziyadesiyle yaşadık. Metni anlaşılabilir kılma gayemiz, birden fazla vakit kullanılan terim ve kavramları özgül bağlamlarından koparmama uğraşıyla karşı karşıya gelip bizi seçim yapmaya zorladı. Usta bir tercüman kimliğinin yanında 19. ve 20. yüzyıl Türkiye tarihinde de çalışkan bir akademisyen olan Çağdaş Sümer üzere isimlere sıklıkla danışıp bu bireylerin tekliflerini dikkate alarak Türkçede direkt bir karşılığa sahip olmayan terim ve kavramları çoğunlukla olduğu üzere bıraktık. Bu, her ne kadar okuyucunun işini belirli bir düzlemde zorlaştıracaksa da sunulan tahlilin inceliklerini ve işaret ettiği ayrımları ortaya çıkarmanın tek yoluydu. Çeviriyi iki kişinin üstlenmesi ise, sunduğu tartışma ortamı nedeniyle yaptığımız işi bizim için bir dayanışma pratiğine ve öğrenme sürecine dönüştürdü. Hem okuduğumuz malzemeyle kurduğumuz ilgi hem de çeviri sürecinde birbirimizin söz biçimlerine ve lisan hassasiyetine ettiğimiz tanıklık, ortaya koyduğumuz işin doyuruculuğunu pekiştiren etmenler oldu. Okuyucunun da kitapla kurduğu alaka ve tecrübede benzeri bir doyuma ulaşmasına katkı sağlamış olmayı temenni ediyoruz.

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et