Dünden devam edelim. Brezilya, bölgesindeki başka ülkelerin tersine bağımsızlığını savaşarak değil sömürgesi olduğu Portekiz’le müzakere sonucu kazanmış bir ülke. Çoklukla savaşa başvurmak üzere tavrı yok. Bir vakitler kendisine bağlı olan Urugay’ı kaybettiği Cisplatine Savaşı (1825-1828) ile çok sayıda Brezilyalının vefatına yol açan, Paraguay’ın da yetişkin erkek nüfusunu neredeyse büsbütün yok eden Paraguay Savaşı (1864-1870) dışında olağan.
Brezilya cuntası: Bir model
Brezilya ordusunun profesyonelleşmesinin bu son savaşla birlikte başladığı söylenir. Lakin bu profesyonellik orduyu siyaset dışında tutan bir özellik değildi. Bilakis ordu toplumsal sınıflar ile siyasi örgütler ortasındaki çatışmaları bastırmak gayesiyle siyasete müdahale etmeyi daima sürdürdü. 1964’te ABD tarafından hem siyasi hem de maddi olarak desteklenen darbe sonucu iş başına gelen askeri cunta hem Güney hem de Orta Amerika’da kurulan öteki diktatörlükler için bir model olduğu üzere onlara dayanak de verdi. Hatta Brezilya cuntası Şili, Arjantin, Uruguay, Guatemala üzere ülkelerde dikta rejimlerinin kurulmasında direkt rol da aldı. Hem özgür seçim talep eden halk hareketleri hem de ekonomik krizin tesiriyle yirmi bir yıllık iktidarın akabinde sona eren cunta yıllarını anlatmak uzun sürer.
Sivil idareye geçilirken cunta ordunun kurumsal özerkliğini, bütçesini, istihbarat yapılarını garanti altına aldı. Yalnızca bu değil, ordu, içişlerine müdahale etme, sistemi garanti altına alma, her federal eyalette askeri polisi koruma etme hakkını koruyarak siyasi kurumlar üzerinde daimi bir vesayet uygulamaya da devam etti.
Lula devrinde istikrar
Bunun en yeni, en çarpıcı örneği 2016’da solcu Dilma Roussef’e yönelik darbedir. Luiz Inácio Lula da Silva‘nın iki periyot işbaşında kalan Personel Partisi hükümeti periyodunda (2003-2011) sivil-asker münasebetlerinde göreli bir istikrar devri yaşandığı bir gerçektir. Silahlı kuvvetler siyasi iştirakini yalnızca kamu güvenliği ile ulusal güvenliğe tehdit olarak gördüğü alanlarla sonlandırdı. Barış içinde bir ortada yaşamayı amaçlayan bir muahedenin modülü olarak Lula, askeri aygıtı tehdit edebilecek rastgele bir tedbir almadı, silahlı kuvvetler de sivil otoriteye tabi olmayı kabul etti. Fakat Rousseff hükümeti periyodunda (2011-2016) sivil-asker bağlantıları giderek berbatlaştı.
Sadece bir bayan değil, tıpkı vakitte 1964 diktatörlüğüne karşı savaşmış eski bir gerilla olan Dilma üzere bir başkomutana sahip olmak ordunun bedellerine bir hakaret olarak algılandı. Ordu, hükümetin silahlı kuvvetleri diktatörlük devrinde işledikleri kabahatlerden sorumlu tutmayı amaçlayan Ulusal Hakikat Komitesi’nin kurulmasına da karşı çıktı. Bu süreç ordunun sola karşı düşmanlığına daha da artırdı. Ordunun Haiti’deki Birleşmiş Milletler İstikrar Misyonu‘na iştiraki, Amazon’daki askeri varlığının genişletilmesi, Brezilya’daki Dünya Kupası, Olimpiyatlar vb. mega spor etkinliklerinde oynadığı rol üzere öbür faktörler de silahlı kuvvetlerin siyasi olarak tekrar örgütlenmesine katkıda bulundu.
Parlamento-sermaye darbesine ordu desteği
2016 yılında Dilma Rousseff’e karşı gerçekleştirilen darbe, iş dünyası, parlamento ile yargı güçlerinin işbirliğiyle yapılmıştı. Ordu kamuoyu önünde ihtiyatlı davransa da perde ardında sivil darbecilere takviye verdi. Silahlı kuvvetler, Lider Dilma’nın devrilmesinden sonra iktidara gelen Michel Temer hükümetini (2016-2018) nezaret altında tuttu, yargı başta olmak üzere devlet kurumlarına daima baskı yaptı. Bolsonaro‘nun 2018’de seçilmesi, çok sağ için bir fırsat penceresi açan siyasi, toplumsal, ekonomik krizlerin bir ortaya gelmesinin bir eseriydi. Ordunun kimi kesitleri Bolsonaro’nun kampanyasını yürüttü, ordu Temer idaresinden Bolsonaro idaresine geçiş sürecinin başından itibaren kendisini hükümetin teknokrat kanadı olarak sundu.
Askerin siyaset merakı
Ordunun siyasi makamları giderek daha fazla işgal etmesi Brezilya demokrasisi için her vakit önemli bir tehdittir. Bolsonaro’nun eski savunma bakanı, 2016 darbesine katılan bir küme subayla bağlı olan General Azevedo e Silva, ülke genelinde seçim sürecini denetlemekten sorumlu federal mahkemenin genel müdürlüğüne aday gösterildi. Militarizasyon yalnızca yürütme seviyesinde değil, birebir vakitte yasama ile yargıda da güçlü bir biçimde gerçekleşmişti. Yalnızca 2010-2020 yılları ortasında 25 binden fazla asker, seçimlerde aday oldu. Bunların yüzde 87’si sağ partilere mensuptu. Ortalarından bin 860’ı seçilebildi. Askeri işçinin siyasi makamlara akın etmesi, başka sonuçlarının yanı sıra halk gayretini cürüm sayan Terörle Çaba Maddesi’nin kabul edilmesine yol açtı.
Militarizasyon yalnızca devlet yapıları içinde gerçekleşmiyor; Brezilya, dışarıda barışçıl bir tavır sergilerken içeride savaş yürüten bir ülke durumunda. Ülke, dünyanın en şiddet dolu 50 kentinden 17’sine, yani yüzde 34’üne konut sahipliği yapıyor. Bugün Brezilya, insan hakları savunucuları için dünyadaki en tehlikeli ikinci yerdir. Artan militarizasyon bağlamında, Lider Bolsonaro ile paramiliter kümeler ya da milisler ortasında güçlü bağlar olduğu sır değil. Bu paramiliter kümeler, çoğunlukla Bolsonaro ailesinin siyasi beşiği olan Rio de Janeiro eyaletindeki bölgelerde hakim olan cürüm pazarlarında faaliyet gösteren kamu güvenliği casuslarından oluşan vefat mangalarıyla alakalıdır. Bolsonaro’nun tabanındaki kısımlar silahlı darbe yapmak için gerekli şartlardan mahrum olsalar bile darbe yapmaya hevesliler. Son Meclis baskınında görülenler bunlardı.
Yani askerin açık bir darbe yapıp dünyayı karşısına almaya gerek yok. Aslında siyasetin içinde, siyaseti düzenleyen bir güç. Lula’nın sermaye ile ordu için tehdit olmadığı da düşünülürse bir darbe için yer yok. Şayet olursa bu askerin çıldırdığı manasına gelir.
Lula’nın işi gerekten çok fakat çok sıkıntı.