İngiliz muharrir J. R. R. Tolkien’in kitabından uyarlanan ‘The Lord of the Rings’ (Yüzüklerin Efendisi) serisinin birinci sineması, vizyona girdiği 2001 yılından günümüze kadar uzanan büyük bir muvaffakiyete imza attı. Milenyum çağının şimdi başlarında yayınlanan efsanevi seride ise Tolkien’in kurgusal cihanında oluşturduğu Elf’lerin, Ork’ların, Cüceler’in lisanı ve Sauron’un ‘Karanlık Dil’i tüm dikkatleri üzerine çekmişti. Bunu, peşinden ‘Game Of Thrones’ (Taht Oyunları) dizisi için yaratılan Valyrian ve Dothraki lisanları takip etti. Hatta iş o denli bir düzeye geldi ki binlerce kişi o lisanları öğrenip konuşmayı istedi. Büyük ses getiren üretimler ve oluşturdukları yapay lisanlar elbette tarihte bir birinci değildi. Batı’da yapma lisan çalışmalarının en bilinen ve somut birinci örneklerinden Esperanto da Polonyalı göz tabibi Ludwik Lejzer Zamenhof tarafından 1887 yılında meydana getirildi.
Prof. Dr. Mustafa Koç
DÖRT ASIR SONRA BİRİNCİ DEFA
Öğrenmesi çok kolay olduğu için günümüzde yaklaşık bir buçuk milyon insanın konuştuğu bir lisan haline gelen Esperanto ‘en yaygın kullanılan yapay dil’ unvanını elinde bulundursa da pek çok noktada birinci olma özelliğine sahip değil. Öyle ki ondan tam üç yüzyıl evvel ortak bir irtibat sağlamak için hazırlanmış bir yapay lisan Osmanlı Devleti’nin karar sürdüğü topraklarda yaratıldı. 16’ncı yüzyılda yaşamış Osmanlı şairlerinden Muhyî-i Gülşenî meydana getirdiği bu lisana ‘Bâleybelen’ (dilsizlere lisan veren) ismini verdi. Şailr kendine nazaran ‘ölü gönüllerin kendisini tabir edebileceği canlı bir dil’ yaramıştı. Türkler, Araplar ve Farslar için icat ettiği bu lisanın sırlarını ise dört asır sonra Türk akademisyen Prof. Dr. Mustafa Koç çözdü. Koç, Bâleybelen’le müsabakasını şu sözlerle aktardı:
“İstanbul Üniversitesi’nin kütüphanesindeydim. Çok vakittir yeni tedarik edilmiş kitapların olmadığı eski vakte ilişkin metinlerle haşır neşirdim. Rastgele kitapları karıştırıyordum. Bu türlü kalın ciltli bir kitapla karşılaştım.”
HALEP’TEN İSTANBUL’A UZANDI
Mustafa Koç’un bahsettiği kitap Sylvestre de Sacy’e aitti ve 19’uncu yüzyılın başlarında Fransızca olarak kalem alınmıştı. Peki kıssa nerede ve nasıl başladı? Aydınlanma periyodu filozoflarından Jean-Jacques Rousseau’nun yolu Halep’e düşer ve orada tanımadığı lisanda yazılmış bir kitapla karşılaşır. Arap alfabesiyle yazılmış Osmanlıca kitabı sorup soruşturur, araştırır lakin ne olduğunu anlayamaz. Kitabı evvel Osmanlı tarihçisi ve o tarihte İstanbul’da Alman ataşesi olan Joseph von Hammer-Purgstall’e gönderir. Ağır uğraşlar verse de Hammer de şifreleri çözemez ve Paris’teki Doğu Lisanları Okulu akademisyeni Sylvestre de Sacy’den yardım ister. Lakin üzerinde 8 yıl çalışan akademisyen Sacy de kitabın içeriğine hakim olamaz. Ona nazaran eser ya yeni bir lisanı anlatıyordur ya da bilinmeyen meçhul bir lisanı. O lisan neydi, ne vakit icat edilmişti veya hangi medeniyete aitti? Bu soruları cevaplandıramasa da bu lisanın öbür bir forma sahip olduğunun farkındadır. Aradan yüz elli yıl daha geçer ve Bâleybelen birinci sefer bilimsel bir çalışmaya husus olur. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden Prof. Dr. Mithat Sertoğlu 1966’da ‘Hayat Tarih’ isimli mecmuada “İlk Milletlerarası Lisanı Bir Türk İcat Etmişti” başlıklı bir makale müellif ve lisanın yaratıcısının Muhyî-i Gülşenî olduğunu açıklar. Fakat lisanın içeriği hâlâ çözülememiştir, ta ki Prof. Dr. Mustafa Koç bu gizemli lisanın sırlarını ortaya koymak için yollara düşene kadar.
‘KAHİRE’DE MUHYÎ’NİN PEŞİNE DÜŞTÜM’
Prof. Dr. Mustafa Koç bu kitapta yazanları okuduğunda Fransa İmparatorluk Kütüphanesi’nde bahsedilen yazmaları bulmak istediğini, “Eserin Osmanlı Türkçesiyle yazıldığı anlaşılıyor lakin nasıl kaydedildiğini bilmiyordum. Bunlar bende kocaman bir problem haline gelmişti. 1960’lı yıllarda bu yapıta referans verildiğini, onun öteki bir nüshasının tanıtılmaya çalışıldığını ve bununla birlikte Fars lisanı ve edebiyatı uzmanı Tahsin Yazıcı’nın Muhyî’ye dair verdiği bilgileri görünce heyecanım tamamıyla arttı” diyerek anlattı.
Edindiği bilgiler ışığında 16’ncı yüzyılda bâtın gizli kalan bu lisanın sırrını açığa çıkarmak isteyen Prof. Dr. Koç, başka nüshası Kahire’de bulunan yapıtı bulmak için Mısır’a gitmeye, bir yandan Paris bir yandan Kahire bir yandan da Tahsin Yazıcı’nın konutundaki bilgilere erişmeye çalıştı. “Paris’ten nüshayı temin ettim, sonra da cebimde beş kuruş olmamasına karşın kendimi Tahire’nin art sokaklarında buldum. Yalnızca bir sırt çantam vardı ve güya uçan halıya binmiş üzere oradan oraya gidiyordum” diyen Mustafa Koç adım adım yaşadığı heyecanı paylaştı.
Çalışmalarına 2001 yılında başlayan Prof. Dr. Mustafa Koç 12’nci yüzyılda yaratılan Lingua Ignota’nın akabinde dünyanın en erken ikinci lakin gramer seviyesinde dünyanın birinci yapay lisanını icat eden Muhyî’nin peşindeydi. Kimdi bu adam? 16’ncı yüzyılda Şirazlı bir ailenin çocuğu olarak Edirne’de dünyaya gelmişti lakin 20’li yaşlardayken Mısır’a gitti ve bir daha da oradan dönmedi. Mustafa Koç ise Muhyî’nin bir periyot Kahire’de yaşadığı meskenin art sokaklarında hem onun ürettiği lisanın sırlarını aramaya çalışıyor hem de Muhyî’yi tanımaya çalışıyordu. Yaşadıklarını, “Hangi mektebe, medreseye, mescide gittiğini, nerede oturduğunu merak ettim. Kahire’de de tıpkı halde takip edip kitaplarından hareketle sokak sokak, mahalle mahalle, insan insan Muhyî’nin arkasına düştüm” kelamlarıyla anlatan Koç, İstanbul’a dönüp önüne metinleri koyduğunda ise öykü başladı.
‘MİSTİK BİR LİSAN DE OLUŞTURMAK İSTEDİ’
16’ncı yüzyıl Osmanlı’sını ‘Diller Babili’ olarak pahalandıran Mustafa Koç, Muhyî’nin Osmanlı’nın geniş coğrafyasında farklı lisanlar kullanan insanların ortak bir lisanda konuşmasının bütün hoşluğu ve kolaylığı beraberinde getireceğine inandığını söyledi. “Ancak her şeyden evvel Muhyî bir Sufi’ydi ve onun için her şey ilahiydi” ifadelerini kullanan Prof. Dr. Koç, Muhyî’nin Bâleybelen’i inşa ederken Türkçe, Arapça ve Farsça’nın gramerini, fonetiğini yarım asır boyunca talim ettiğini ve oluşturduğu lisanın kurallarını bu türlü hakikat tayin ettiğini de ekledi. Mustafa Koç, Muhyî’nin bu lisanla meydana getirdiği yapıtlarda devlet erkânındaki ilmiye sınıfının üst kademelerinde yer alan Sufi şahsiyetlerden bahsettiğini de söyledi. Yani Muhyî’nin oluşturmaya çalıştığı lisan periyodun kıymetli şahsiyetleri tarafından dayanak görmüş ve bu proje bir halde hayata geçirmeye çalışılmıştı.
Mustafa Koç’a nazaran Muhyî bu lisanı bir fanteziyi var etmek için gerçekleştirmedi. “Şüphesiz bu lisanı inşa ederken öbür bir münasebeti daha vardı” diyen Koç, “Muhyî’ye nazaran ileri düzeyde Sufi bilginin bu bilgiyi kaldıramayacak bireylere ulaşmaması gerekiyordu. Çünkü niyetlerini lisana getirdiği için canından olanlar bile vardı. Bu nedenle aktarmak istediği bilgileri şifreledi” sözlerini kullandı.
‘BİRKAÇ HAFTADA İLERİ SEVİYEYE GELİNEBİLİR’
Ancak Prof. Dr. Koç’a nazaran Muhyî bir yandan geniş bir coğrafyaya yayılan Osmanlı tebaasının bu lisanı konuşacağının hayâlini de kuruyordu. Muhyî’nin “Arap Acem’i, Acem Türk’ü anlasın” gayreti içinde olduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Koç, “Ancak tıpkı vakitte bir tık üst çıkararak bunu bir üst lisan, bir zımnî lisana de dönüştürebileceği halde de tasavvur etti” diye konuştu.
Türkçe, Arapça ve Farsça’nın farklı lisan özelliklerini bir ortaya getiren Bâleybelen, gramer yapısını Arapçadan, kelam varlığının yüzde 80’ini Türkçe ve Farsçadan alıyor. Söylenenlere nazaran bu lisan de Türkçede olduğu üzere bir isme ya da fiile ek getirerek yeni bir sözcük yaratmak mümkün. Bâleybelenin farklı yanlarından biri de tıpkı sözcüğün zıt manaları karşılayabiliyor olması.
Dilin gramerinin çok kolay olduğunu ve birkaç saat içerisinde usulün kavranabileceğini söyleyen Koç, “Muhyî bunu yaparken Arapçayı, Farsçayı ve Türkçeyi indirgemiş, her lisanın öğretimi ve tahsili kolay olan kısımlarını alıp lisanı o denli ilerletmiş. Öğrenmek isteyen kişi birkaç hafta içerisinde irtibat kuracak düzeye yükselebilir” ifadelerini kullandı. “17’nci yüzyılın başlarında, Muhyî’nin vefatından sonra Bâleybelen büsbütün unutuldu” diyen Mustafa Koç, “Böyle şeyler birinci çıktığında ya hiç alaka görmez ya da dar bir etrafta prestij görür, sonra tarih onu unutur. Kütüphanelerin ‘mezarları’nda kalmış bu lisan 20’nci ve 21’inci yüzyılda akademik manada tekrardan prestij görmeseydi onu hiç bilemeyecektik” diyerek kelamlarını noktaladı.